Müasir dövrdə texnologiyanın sürətlə inkişafı ilə birlikdə mobil telefonlar həyatımızın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilib. Bu texnoloji vasitələr yetkin insanlarla yanaşı, uşaqların da gündəlik həyatında geniş yer tutmağa başlayıb. Lakin bu inkişafın müsbət tərəfləri ilə yanaşı, ciddi mənfi təsirləri də mövcuddur. Xüsusilə uşaqlar arasında mobil telefondan asılılıq təhlükəsi getdikcə artır və bu, onların fiziki, psixoloji və sosial inkişafına mənfi təsir göstərir. Uşaqların mobil telefon asılılığı bu gün cəmiyyəti narahat edən məsələlərdən biridir. Artıq mobil telefon təzəcə yeriməyə və danışmağa başlayan azyaşlıların, eyni zamanda bağça və məktəbəqədər təhsil dönəmində olan uşaqların gündəlik həyatını məşğul edib. Bəzi hallarda uşaqların məhz sakit olması naminə valideynlərin etiraz səsini ucaltmamaları sonradan mənfi nəticələrə yol açır. Əksər ailələrdə isə mobil cihazlar uşaqları sakitləşdirmək üçün alətə çevrilib. Mütəxəssislər isə azyaşlılarda mobil telefon asılılığının ciddi fəsadlarının qaçılmaz olduğunu hesab edirlər.
Bəs görəsən bu mənfi tendensiyanın qarşısının alınması üçün valideynlər hansı addımları atmalıdır?
Milli Məclisin Ailə, qadın və uşaq məsələləri komitəsinin sədr müavini, deputat Jalə Əliyeva İqtisadiyyat.az-a deyib ki, uşaqların telefon və internetdən asılılıq məsələsi bu günün mənfi reallığı və böyük bir problemidir.
Onun sözlərinə görə, bu, sadəcə bizim ölkəmizdə deyil, bütün dünyada baş alan mənfi bir tendensiyadır: “Çox təəssüflər olsun ki, uşaqlar kiçik bir telefondan asılı olmağı mütaliə etməkdən, kitab oxumaqdan, faydalı işlərlə, əməklə məşğul olmaqdan, yaşıdları ilə həyətdə oyun oynamaqdan daha üstün tuturlar. Bu da əlbəttə sonradan bir sıra fəsadlara yol aça bilir. Bu, onlarda zəkanın və nitqin inkişafına çox mənfi təsir edə bilir”.
.jpg)
Son dövrlər uşaqların ümumiyyətlə mədəni tədbirlərdən uzaqlaşdığının müşahidə olunduğunu söyləyən deputat təəssüflə qeyd edib ki, artıq teatrlara da gedən uşaqların sayı azalıb: “Misal olaraq, biz məktəbli yaşında olanda teatrlara getmək bir məcburiyyət idi. Ayda bir dəfə mütləq abonent verilirdi. Həmin abonentlə məktəblilər sinif rəhbəri ilə birlikdə teatr tamaşalarına baxırdılar, daha sonra onu müzakirə edirdilər. Həmçinin o zamanlar əqli, mədəniyyəti və incənəsəti inkişaf etdirən, eləcə də uşaqların istedadını üzə çıxaran müxtəlif dərnəklər mövcud idi ki, burada da onlar vaxtlarını keçirərək həm maariflənir, həm də mənəviyyatları daha da zənginləşirdi. Bu gün də əlbəttə övladını yetişdirmək istəyən ailələr üçün yenə elə dərnək, əlavə kurslar, idmanın müxtəlif növləri ilə bağlı olan zallar mövcuddur. Bilirik ki, ölkəmizdə idmana və mədəniyyətə nə qədər böyük bir diqqət ayrılır və bunun üçün lazım olan bütün zəruri imkan və şərait yaradılıb. Ölkəmizdə uşaqlarımıza da böyük diqqət var. Sadəcə burada artıq seçim ailələrin və övladlarının özlərinindir”.
Uşaqların mobil telefon və internet asılılığının qarşısının alınmasına gəlincə sədr müavini hesab edir ki, dünyəvi miqyasda, beynəlxalq konvensiyalar və danışıqlar çərçivəsində bu məsələ öz həllini müəyyən qədər tapmalıdır: “İnternetə giriş yaş həddinə, mövzuya görə məhdudlaşdırılmalıdır. Biz uşaqlarımızı normal və tam bir vətəndaş kimi - onların tərbiyəli, əxlaqlı, vətənpərvər, ailəyə və vətənə bağlı, gələcəkdə quracağı ailədə də bütün etik və estetik anlayışlara riayət edəcək formada inkişaf etdirmək istəyiriksə, bu internet asılılığı ilə hamılıqla mübarizə aparmalıyıq. Odur ki, bu məsələdə valideynlər də diqqətli olmalıdır. Valideyn övladına telefon verməsə, çox yaxşı olar. Əlbəttə, bunu bugünki valideyn edə bilmir, uşağın tələbləri və istəkləri qarşısında bacarmır. Eyni zamanda uşaqda “digərlərində var, niyə məndə yoxdur” kimi rəqabət hissinin olmasına görə, hətta ailələrdə telefonun modelinin müzakirəsi gedir. Valideynin burada tərbiyə üsullarından daha ciddi bir şəkildə istifadə etməsi, maarifləndirici bazaya müraciət etməsi və uşaqların hələ ilk doğmalaşdığı məktəbəqədər təhsil müəssisələrində müəllimlərin bu məsələyə diqqət göstərməsi çox əhəmiyyətlidir”.
Psixoloq Zeynəb Əliyeva isə İqtisadiyyat.az-a söyləyib ki, son dövrlərdə elektron cihazların insan həyatına inteqrasiyası xüsusilə uşaqlar üçün ciddi problemə çevrilməkdədir. Onun sözlərinə görə, mobil cihazların, xüsusən də smartfonların geniş yayılması uşaqlarda asılılığın yaranmasına səbəb olur: “Bu asılılıq özünü sosial təcrid, aqressiv davranışlar, yuxu pozuntuları və konsentrasiya problemləri kimi fəsadlarla göstərir. Bundan əlavə, uşağın real həyatla əlaqəsi zəifləyir, yaradıcı və sosial bacarıqları inkişafdan qalır”.
Psixoloq texnologiyanın faydaları olsa da, istifadə qaydasının düzgün tənzimlənmədiyi halda zərərinin daha ağır olduğunu vurğulayıb. O həmçinin bildirib ki, uzun müddət ekrana baxmaq uşaqlarda göz yorğunluğu, baş ağrısı, diqqət dağınıqlığı və hətta davranış pozuntularına gətirib çıxara bilər: “Eyni zamanda, uşaq real əyləncəni - yəni dostlarla oynamaq, yaradıcılıqla məşğul olmaq, açıq havada vaxt keçirmək kimi təbii fəaliyyətləri unudur. Belə olan halda, uşaq tədricən yalnız texnologiya ilə əlaqədə qalır və bu da onun emosional inkişafına ciddi təsir edir. İlkin olaraq valideynlər bu problemi görməzdən gəlməməlidir. Qadağalarla deyil, maarifləndirmə və düzgün yanaşma ilə bu məsələni həll etmək mümkündür. Ən vacib məqamlardan biri isə uşaqlara alternativ variantlar təqdim etməkdir. Əgər uşağın marağını çəkəcək kifayət qədər müxtəlif və maraqlı fəaliyyətlər varsa, məsələn, musiqi, rəsm kursları, kitab oxuma, gəzintilər zamanı uşaq avtomatik olaraq telefona ayırdığı vaxtı azaldacaq”.
Həkim-pediatr Günay Rəsulova isə İqtisadiyyat.az-a açıqlamasında bildirib ki, uşaqların istər mobil telefon, istər digər texnoloji avadanlıqlar olan kompüter, planşet və televizor asılılığı onların inkişafına çox mənfi təsir göstərir. Həkimin sözlərinə görə, bu, uşaqlarda nitq inkişafına, zəka və əqli inkişafa, yaddaşa, ətraf mühitə qarşı diqqət və konsentrasiya problemlərinə, yəni sosial inkişafa, dərs və performansının aşağı və ya yuxarı olmasına çox təsir göstərir:
“Çünki mobil telefona, planşetə, televizora bağlı olan uşaqların dərsə, kitaba və digər fiziki aktivliklərə heç bir marağı qalmır. Ekrandan aldığı rəngarəngliyi, oradan aldığı hərəkətliliyi uşaq başqa heç bir yerdən almadığına görə hər şey get-gedə onun üçün maraqsızlaşır və uşağın artıq aktiv oyunlar oynaması, açıq havaya çıxması, dostları, ailəsi ilə vaxt keçirilməsi bir maraqsız aktivliyə dönüşür. Belə olduğu təqdirdə də əlbəttə ki, bu, uşağın psixoloji durumuna, beyin və zehninin inkişafının normal getməsinə mane olur”.
Pediatr söyləyib ki, valideynlərin çox erkən yaşlardan uşaqlara telefon alması və ya ekran qarşısında oturmağa icazə verməsi çox yanlışdır: “Uşağın telefondan düzgün istifadə qaydaları nə qədər bizim kontrolumuzda olsa da, o, ekrandan çox zərərli məlumatlar, xəbərlər və ya hər hansı bir uşaq oyunları yükləyə və oynaya bilir. Bu zərərli oyunlar hətta faktlara əsasən intiharlara qədər gətirib çıxara bilir. Bundan əlavə, uşaqların telefonda sosial şəbəkələrdən istifadə etməsi, orada onların yalnış insanlarla tanışlıqları həyatlarına çox mənfi təsir göstərə bilər. Bu, uşaqların gələcək yaşlarda olan psixoloji durumunda, immunitetində, fiziki sağlamlığında və bütün aspektlərdən uşağın həyatında çox zərərli rol oynayır”.
G.Rəsulova ilk üç yaşda nitqi hələ formalaşmamış və danışığı hələ açılmamış uşaqların telefon və ekran qarşısında vaxt keçirmələrinin təhlükəli olduğunu vurğulayıb. Həkim-pediatr hesab edir ki, bu, onlarda ekranın yaratdığı autizmə bənzər simptom kompleksinin ortaya çıxmasına, nitq inkişafının pozulmasına, uşağın ətraf mühitə diqqətinin, konsentrasiyasının olmamasına, sosial təmasların, sosial ünsiyyətin zəif inkişafına və get-gedə anlama, qavrama və İQ dəyərlərinin aşağı düşməsinə gətirib çıxara bilir:
“Uşağı bundan xilas etmək üçün əlbəttə ki, ilk olaraq azyaşlıya telefon verilməməlidir. Verilibsə, alınmalıdır. Amma bu geri alınmanın da öz qaydası və tərzi vardır. Bəzən valideynlər bunu da doğru formada etmirlər, uşağın üstünə acıqlanaraq və qəzəblənərək telefonu alırlar. Bu da onun şəxsi həyatına müdaxilə və uşaqda stressə səbəb ola bilər. Çünki uşaq nə baş verdiyini anlamır. Yəni uşaq anasına və atasına güvənir, güvəndiyi ana və atasının səhv elədiyini görür, amma bu səhvi boynuna almır, bunu qəbul edə bilmir və öz səhvlərinin nəticəsini və cəzasını uşağın üzərinə yıxır. Belə olduğu halda uşaq təbii ki, travma alır. Bu, ən çox yeniyetmələrdə görülür. Bu da əlbəttə ki, çox ciddi psixoloji sıxıntılara səbəb olur və odur ki, bu proses zamanı lazım olarsa, psixoloji dəstək almaq faydalı olar”.
İsmayıl Bakuvi
Qeyd: material Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin (MEDİA) maliyyə dəstəyi ilə "uşaq və gənclərin fiziki və mənəvi inkişafı" istiqaməti üzrə hazırlanıb.
