Milli Məclisin Əmək və sosial siyasət Komitəsinin sədri Musa Quliyevin İqtisadiyyat.az-a müsahibəsi

- Musa müəllim, bir neçə gün öncə ADA Universitetində Prezident İlham Əliyevin iştirakı ilə “Yeni dünya nizamına doğru” mövzusunda beynəlxalq forum keçirildi. Ölkəmizin başçısı Forumda çıxış edərək mühüm məsələlərə toxundu və vacib mesajlar səsləndirdi. Bununla bağlı sizin də fikirlərinizi bilmək istərdik.

- Ümumiyyətlə, artıq uzun illərdir ki, Azərbaycan müxtəlif səviyyəli, müxtəlif istiqamətli, müxtəlif formatlı beynəlxalq tədbirlərə ev sahibliyi edir. Elə təkcə ötən ilin payızında ölkəmizin COP29-a ev sahibliyi etməsi, humanitar sahədə Bakı platformasının yaradılması, Nizami Gəncəvi Mərkəzinin yaradılması və onun beynəlxalq forumlar keçirməsi ölkəmizin bu istiqamətdə fəaliyyətinin bariz nümunəsidir. Eyni zamanda Azərbaycan dörd ilə yaxın bir müddətdə Qoşulmama Hərəkatına rəhbərlik edib. Baxmayaraq ki, Qoşulmama Hərəkatına rəhbərlik müddəti iki ildir. O təşkilatın tarixində yeganə haldır ki, Azərbaycanın sədrlik müddəti il yarıma qədər artırıldı.

Bu günlərdə ADA Universiteti “Yeni dünya nizamına doğru” mövzusunda beynəlxalq forum təşkil etdi. Çox yaxşı haldır ki, ADA universiteti belə mühüm təşəbbüslərlə tez- tez çıxış edir. Şuşada bir çox forumlar keçirilib və bu forumların keçirilməsi Azərbaycanın dünyada nüfuzunun göstəricisidir ki, dövlətimizin çağırışına gəlirlər və burada toplaşırlar. Burada müxtəlif məsələlər müzakirə edilir, digər tərəfdən, Azərbaycan siyasətdə, iqtisadiyyatda, başqa sahələrdə özünün gələcək planlarını dünya ictimaiyyətinə çatdırır, özünü təqdim edir. 

- Amma Azərbaycanın bu uğurlarını gözü götürməyən qüvvələr də vardır…

- Əlbəttə, əldə etdiyimiz nailiyyətlər bir çox dairələri narahat edir. Bəzi beynəlxalq ünsürlər, xüsusilə Qərb dairələrinin formalaşdırdığı və maliyyələşdirdiyi təşkilatlar tərəfindən bizə qarşı ikili standartlar mövcuddur və deyərdim ki, artıq bu ikili standartdan da kənara çıxıb. Bunları biz dünyaya çatdıra bilirik.

- Sizcə, dünya artıq Azərbaycanın gücünə bələd deyilmi?

- Əlbəttə, bələddir. Artıq Azərbaycan regionda bir güc mərkəzi kimi qəbul olunub. Xüsusən də İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra artıq Azərbaycanla hesablaşırlar və Azərbaycanın təklifləri, ideyaları kifayət qədər maraqla qarşılanır və qəbul olunur. ADA Universitetində keçirilən bu tədbirin isə adından da görünür ki, Azərbaycan hansı bir tədbirə ev sahibliyi edir - yeni dünya düzəninin formalaşması. Belə tədbirləri, məsələn, ABŞ, Çin kimi dövlətlər keçirər, vaxtilə Rusiya keçirirdi. Bu, artıq Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunun nə qədər yüksək olduğunun göstəricisidir. Eyni zamanda həmin forumda çıxış edən cənab Prezident İlham Əliyev bir daha özünün proqressiv, mütərəqqi fikirləri, ideyaları, eləcə də məsələlərə çevik və müdrik baxışı ilə dünya ictimaiyyətinin marağını, diqqətini və eyni zamanda hörmətini özünə cəlb etdi. Cənab Prezident bir çox regional və qlobal əhəmiyyətli məsələlərə toxundu.

- Onlar hansı məsələlər idi?

- Bunlardan biri Avropa Birliyinin, Avropa Şurasının, Avropa Komissiyasının Azərbaycana ikili münasibəti məsələsidir. Hətta ikili də deyil, açıq-aşkar düşməncəsinə bir münasibətdir. Bu münasibətin kökündə nə dayanır, özləri belə izah edə bilmirlər. Hesab edirəm ki, bunun kökündə yalnız Azərbaycanın inkişafını, gücünü, uğurunu qəbul etməmək, ona qısqanclıqla yanaşmaq dayanır. İkinci tərəfdən, Qafqaza ağalıq və sahiblik etmək, yiyələnmək, Qafqazda söz sahibi olaraq bəhrələnmək niyyətini ortaya qoyurlar və hər hansı bir vasitə ilə Qafqaza müdaxilə etmək istəyirlər. Fransa niyə özünü öldürür? Fransanın Ermənistandan ötrü ürəyi gedir? Necə deyim, Fransanı Ermənistanla bağlayan, Ermənistana maraqlı edən nə ola bilər? Ancaq Azərbaycan ola bilər. Onlar çalışırlar ki, Azərbaycana Ermənistan vasitəsilə təsir etsinlər. Minsk qrupu vasitəsilə, başqa qruplar vasitəsilə, Avropa Şurası, “insan haqları”, “siyasi məhbuslar” və s. qondarma ittihamlarla istədilər ki, Azərbaycanı öz təsirləri altına salsınlar. Ancaq buna nail ola bilmədilər. Azərbaycan Prezidenti tam müstəqil bir siyasi xətt yeridir. Çünki Prezident də öz siyasi iradəsini öz xalqından qidalandırır, öz xalqına söykənir, xalqın gücündən güc alır. Ona görə də Azərbaycan onların təsiri altına düşmür. İndi onlar nə etməlidirlər? Çalışırdılar ki, Ermənistan vasitəsilə münaqişə bir az da uzansın, sülh müqaviləsi imzalanmasın, sərhəddə atəşkəs tez-tez pozulsun, Ermənistan və Azərbaycan ictimaiyyəti gərgin vəziyyətdə olsun və belə olan vəziyyətdə bunlar Ermənistana kömək etməyə gəlsinlər. Bax, bunların bu məkrli siyasətlərinin arxasında məhz bu niyyətlər durur.

Digər tərəfdən, cənab Prezident açıq şəkildə Bayden administrasiyasının bölgədə olduqca səhv bir mövqe nümayiş etdirdiyini, yanlış siyasi xətt tutduğunu dünya ictimaiyyətinə bəyan etdi. Təbii ki, Amerika ictimaiyyəti də artıq bundan xəbərdardır. Baydenin niyə bu mövqeyi tutmasının səbəbini biz bilmirik. Amma ola bilsin ki, Bayden də Ermənistan vasitəsilə Azərbaycana, Qafqaza təsir etməyə çalışırdı. Amma belə dolayı yollara ehtiyac yoxdur. Azərbaycanla ikitərəfli, səmimi, açıq danışmaq olar, açıq münasibət qurmaq olar və Azərbaycan çox etibarlı tərəfdaşdır. Azərbaycanla etibarlı, ədalətli münasibətlər qurmaq olar. Avropa üçün də, Amerika üçün də Qafqazda ən cəlbedici ölkə Azərbaycandır.

- Bəs, ABŞ-nin indiki rəhbərliyi ilə münasibətləri necə dəyərləndirirsiniz?

- Cənab Prezident açıq şəkildə dedi ki, Tramp hakimiyyəti ilə bizim çox yaxşı münasibətlərimiz var və bu münasibətlər daha da inkişaf edəcəkdir və gələcəkdə o perspektivləri biz görəcəyik.

- Musa müəllim, qonşu dövlətlərlə münasibətlər haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Qonşu dövlətlərlə bağlı məsələyə gəlincə, burada da cənab Prezident çox açıq şəkildə və eyni zamanda, düzgün və müdrik formada mövqe nümayiş etdirdi ki,  Gürcüstanla bizim çox yaxşı münasibətlərimiz mövcuddur. Bu həm strateji müttəfiqlik, həm də qonşuluq münasibətləridir. Bu münasibətlər bundan sonra da davamlı şəkildə inkişaf edəcək. Həm də Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, Bakı-Tbilisi-Ərzurum, Bakı-Tbilisi-Ceyhan kimi mühüm layihələr Gürcüstanla bizi bir-birimizə daha da möhkəm bağlayır. Digər tərəfdən, cənab Prezident Türkiyə-İsrail münasibətləri və Azərbaycanın özünə dost və qardaş olan ölkələr arasındakı münasibətlərdə körpü rolunu oynaması və soyuq münasibətləri istiləşdirmək,  gərginliyin aradan qaldırılmasında rolu haqqında danışdı. İctimaiyyət də gördü ki, Azərbaycan Prezidenti təkcə ölkədaxili siyasətlə deyil, dünyanın qlobal məsələləri ilə çox uğurlu şəkildə məşğul olur və uğurlu nəticələr əldə edir.

Təbii ki, forumda toplaşan insanların hamısı siyasət aləmində, mətbuat aləmində, sosial toplumla işləmək aləmində peşəkar adamlardır, alimlərdir, öz işlərinin mütəxəsisləridir və onlar artıq buradan yeni ideyalarla, Azərbaycana yeni münasibətlərlə getdilər. Hesab edirəm ki, onlar öz ölkələrində, öz mətbuat orqanlarında, öz təmsil etdikləri təşkilatlarda bu məsələləri də müzakirə edəcəklər, ictimaiyyətlə bölüşəcəklər və bir daha Azərbaycanın dünyada sülh, ədalət, iqtisadi inkişaf, tərəqqi, həmrəylik tərəfdarı və carçısı olduğunu bəyan edəcəklər. ADA-da keçirilən bu konfransın ölkəmizin beynəlxalq nüfuzunun artması üçün olduqca böyük əhəmiyyəti var. Doğrudan da, dünyanın yenidən format olunmasına çox ciddi ehtiyac var və bu format olunma prosesində də Azərbaycan kimi dövlətlərin rəyi mütləq nəzərə alınmalıdır.

- Ermənistanla sülh məsələsi haqqında nə deyə bilərsiniz? Sizcə, Ermənistan sülh müqaviləsini imzalamağı niyə uzadır?

- Bilirsiniz, əgər Ermənistan doğrudan da sülh istəyirsə əməli addımlar atmalıdır. Mən düşünmürəm ki, dünyada sülh istəməyən insan və cəmiyyət olsun. Amma sülh istəməyən siyasi hakimiyyətlər və qüvvələr var. Terrorist və işğalçı niyə sülh istəməlidir? Ədalətsiz müharibə aparan, ədalətsiz torpaq iddiası irəli sürən niyə sülh istəməlidir ki? Onları da başa salmaq lazımdır. Necə ki, 44 günlük müharibədə biz başa saldıq. Ermənistanda da bu prosesi uzatmaqla ancaq özlərinin vəziyyətini pisləşdirirlər və bununla da heç nəyə nail olmayacaqlar. Bir müddət öncə, cənab Prezident bir daha bəyan etdi və mətbuatda da biz bunu gördük ki, artıq Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin 17 bənddən ibarət əsas mətni razılaşdırılıb. Sülh müqaviləsinin imzalanması üçün qalan yeganə şərtlər Azərbaycanın irəli sürdüyü iki şərtdir və hesab edirəm ki, bu şərtlərin qəbul edilməsi olduqca məqbuldur və onları qəbul etmək Ermənistan üçün heç bir təhlükə də törətmir.

Onlardan biri Minsk qrupunun  ləğv olunmasıdır. Çünki Minsk qrupu heç yaranan gündən bəri faydalı bir fəaliyyətlə məşğul olmayıb. İndi də onun qalmasının heç bir lüzumu və izahı yoxdur. Minsk Qrupu keçmiş Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin sülh yolu ilə tənzimlənməsi üçün yaradılmışdı. 30 il ərzində prosesi uzatmaqla məşğul oldu. İndi nə Dağlıq Qarabağ var, nə də münaqişə var. Ermənistan-Azərbaycan arasında 2020-ci ildə 44 günlük müharibənin sonuncu günündə, 10 noyabrda üçtərəfli bəyanat da imzalanıb və sülh müqaviləsi hazırlanıb. Belə olan halda Minsk qrupu nəyə lazımdır və nə iş görəcək, bir nəfər buna cavab versin. Nə Ermənistan, nə Minsk qrupunu yaradanlar, nə də ATƏT-in özü buna cavab verə bilir. Belə olduğu halda bunu niyə saxlayırsınız? Cənab Prezident də buna görə deyir ki, Ermənistanla Azərbaycanı baş-başa buraxın, biz dil də tapacağıq, yol da tapacağıq, sülh müqaviləsi də imzalayacağıq. Amma Ermənistana Fransadan bir təklif gəlir, İrandan bir təklif gəlir, Amerikadan bir təklif gəlir, nə bilim digər bir dövlətdən başqa bir təklif gəlir. Ermənistanın içində olan revanşist qüvvələr də bu təkliflərdən ruhlanırlar, qidalanırlar və burada da belə bir xaos yaranır.

- Sizcə, Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın tutduğu siyasi xətt doğrudurmu?

- Paşinyanın tutduğu xətt əslində hesab edirəm ki, Ermənistanın xilası üçün çox normal bir xəttdir. Amma o, taktiki gedişlərini həll edə bilmir, çünki siyasi iradəsi çatmır. İndiyə qədər o, Ermənistanda baş nazir olandan bu günə qədər sağa da vurub, sola da vurub, amma axırda cənab İlham Əliyev nə deyibsə, onu edib. Bunu vaxtında et, başın da ağrımasın, ölkədə gərginlik də olmasın və bölgə də bu gərginlikdən xilas olsun. Ona görə də mən hesab edirəm ki, həm Minsk qrupunun buraxılması, həm də Azərbaycanın ikinci və əsas təklifi, yəni Ermənistanın Konstitusiyasının dəyişməsi ilə bağlı təklifi qəbul edilməlidir. Çünki Ermənistanın müstəqilliyi ilə bağlı Konstitusiya Aktında “Dağlıq Qarabağ” Ermənistan ərazisi kimi göstərilir. Bu iddiadan əl çəkməkdən ötrü sən birinci bunu dəyişməlisən. Bunu dəyişmədiyin halda mən səninlə necə sülh bağlayım? Sən mənim torpağımla bağlı ərazi iddiasını öz konstitusiya aktına salmısan. Azərbaycanın təklifi tamamilə normal bir təklifdir. Hesab edirəm ki, erməni ictimaiyyəti də buna razıdır. Əgər bunu gizli səsverməyə çıxarsalar, onlar 99 faiz razı olacaqlar ki, bunu ləğv edək və canımız qurtarsın. Bu mənada hesab edirəm ki, bunlar olacaq. Amma nə qədər tez olsa birinci növbədə Ermənistanın özü üçün faydalıdır. Bundan sonra ikinci müharibə təhlükəsi tamamilə aradan qalxır və bölgədə cəmiyyət də, insanlar da rahat nəfəs alacaq ki, əməkdaşlıq başlasın.

- Yəni hesab edirsiniz ki, Ermənistanın dövlətinin və xalqının inkişafı üçün yeganə yolu var. Bu da sülhdən ibarətdir. Doğrudurmu?

- Bəli, doğrudur. Ermənistan kimə arxalansa belə, bu ölkənin iqtisadi, coğrafi və sosial inteqrasiyası bölgə ilə bağlıdır. Bölgədə kimlər var? Türkiyə, Azərbaycan, İran, Gürcüstan. Bölgədə də aparıcı dövlətlər kimdir? Azərbaycan və Türkiyə. Ona görə də əgər Ermənistan iqtisadiyyatını məhv olmaqdan xilas etmək istəyirlərsə, bu yol Türkiyə və Azərbaycanla əlaqələr qurmaqdan, sülh müqaviləsi imzalamaqdan keçir. Hesab edirəm ki, cənab Prezidentin söylədiyi mesajlar artıq Ermənistan cəmiyyətinə çatıb və orada da ciddi şəkildə müzakirə olunacaq və Ermənistanda olan revanşist qruplar da yavaş - yavaş yəqin ki, dərk edəcəklər ki, tutduqları  yolun axırı yoxdur, bu yol onları da məhvə aparacaq.

- Musa müəllim, Qərbi Azərbaycana qayıdışla bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Bilirsiniz, Ermənistan burada da siyasi manipulyasiyalar etmək istəyir. Paşinyanın özü, digər erməni siyasətçiləri və ekspertlər də fərziyyələr irəli sürürlər ki, guya Azərbaycan Qərbi Azərbaycan icmasını yaratmaqla, Qərbi Azərbaycana dönüş konsepsiyasını qəbul etməklə Ermənistana qarşı ərazi iddiasındadır. Cənab Prezident dəfələrlə deyib, bu konsepsiyanın özündə də əksini tapıb və Qərbi Azərbaycan İcması dəfələrlə bəyanatında bildirib ki, bizim heç bir qonşu dövlətə ərazi iddiamız yoxdur. Baxmayaraq ki, bir çox hallarda bizim tarixi iddiamız var, çünki Azərbaycan ərazisi 86,6 min kvadrat kilometr olmayıb və müstəqil Cümhuriyyət dövründə 114000 kvadrat kilometr olub. Hara gedib o ərazilər? Bundan qabaqkı dövrlərdə, lap Nadir şahın, Səfəvilərin dövründə milyon kvadrat kilometr olub. Amma bunlar bir tarixdir və biz irəliyə baxmaq üçün, reallıqla və dünyanın qəbul etdiyi qanunlarla və normalarla işləməliyik.  Azərbaycan da həmişə beynəlxalq hüquq normalarına əməl edən, riayət edən və hörmət edən bir dövlət olub və Azərbaycan BMT-nin sənədləri çərçivəsində müstəqilliyi tanınan bütün dövlətlərin sərhəd bütövlüyünü tanıyır və hörmətlə yanaşır. Bu mənada Paşinyan da tez-tez öz rəqiblərinə deyir ki, sizə mifik, yoxsa real Ermənistan lazımdır? Real Ermənistan olaraq 29 min kvadrat kilometr ərazisi olan bir ölkə nəzərdə tutulur. Amma istənilən halda biz deyə bilərik ki, xeyr, Ermənistanı yaradan da biz olmuşuq əslində. Çünki vaxtilə Azərbaycan torpaqlarında yol verilmiş tarixi səhv nəticəsində başda İrəvan olmaqla 9000 kvadrat ərazi onlara peşkəş edilib. Bundan sonra necə oldu ki, Ermənistanın ərazisi artdı, Azərbaycanın da ərazisi azaldı?

Təbii ki, bunlar hamısı tarixçilərin və siyasətçilərin polemika mövzusudur. Bu gün real olaraq Azərbaycan dövlətinin istədiyi odur ki, ötən əsrin sonlarında Azərbaycan xalqına qarşı, xüsusilə Qərbi Azərbaycanda yaşamış 300 minə yaxın topluma qarşı törədilən tarixi cinayət araşdırılsın, tarixi ədalətsizlik aradan qaldırılsın və o insanların hüquqları hüquqları bərpa olunsun. İnsanın ən fundamental hüquqlarından biri onun ata-baba yurdunda, doğulduğu vətəndə yaşamaq hüququdur.

Ona görə də bizim Qərbi Azərbaycana qayıdış konsepsiyamızın əsas müddəalarından biri Qərbi Azərbaycandakı torpaqlarımıza ləyaqətli qayıdış hüququnun tanınması və Ermənistan hökuməti tərəfindən təmin olunmasıdır. Bununla əlaqədar olaraq Qərbi Azərbaycan icması minə qədər müxtəlif bəyanatlar yayıb, sənədlər yayıb, arayışlar, müraciətlər yayıb və onların da yüzə yaxını BMT-nin sənədi kimi yayılıb. O cümlədən o sənədləri Ermənistana da göndərmişik. Hətta biz Qərbi Azərbaycan İcması olaraq Paşinyanla görüş də tələb etmişik ki, bu məsələni müzakirə edək. Axı biz zamanında orada yaşamışıq. Ora bizim babalarımızın yurdudur, babalarımızın qəbri oradadır, ev eşiklərimiz ordadır. Bizim əkdiyimiz ağaclar bu gün orada meyvə verir. Bizim orada ziyarətgahlarımız var, pirlərimiz var, ocaqlarımız var. Düzdür, onlar hamısı dağıdılıb. İndi yalnız bir məscid - İrəvanda Göy məscid qalıb. Biz oraya gedib tariximizi özümüz bərpa edə bilərik, abidələrimizi ziyarət edə bilərik, yaşayıb-yaradıb iş qura bilərik. Bütün dünyada bu cür münasibətlər olduğu halda biz niyə niyə etməyək? Biz niyə düşmənçilik siyasətini normal qonşuluq siyasətinə çevirməyək? Qərbi azərbaycanlılar oraya dönəndə, Ermənistanın Azərbaycanla da Türkiyə ilə də münasibətləri yaxşılaşa bilər. Bunu qoy Ermənistanda dərk etsinlər, başa düşsünlər ki, biz oraya topla, tüfənglə, tankla getmirik. Biz istəyirik ki, oraya ədalətlə və ləyaqətlə gedək. Amma eyni zamanda bizə qarşı, dövlətimizə qarşı hər hansı bir təcavüz olarsa, hərbi təhlükə olarsa, tankımız da, topumuz da, tüfəngimiz də hazırdır.

- Qərbi Azərbaycan torpaqlarında azərbaycanlılara aid tarixi abidələrin məhv edilməsi və ya erməniləşdirilməsi ilə bağlı məlumatlar mövcuddur. Doğrudurmu?

- Bəli erməniləşdiriblər. Amma tarixin izini silmək olmaz. Bacardıqlarını erməniləşdiriblər. Erməniləşdirilməsi mümkün olmayanları isə tamamilə dağıdıblar. Bu hadisələr 1906-cı ildən sonra başladı, xüsusən 1918-20-ci illərdə onlar Qərbi Azərbaycanda olan bütün məscidləri, mədrəsələri dağıtdılar və bu məscidlərin, mədrəsələrin dağıdılmasından sonra isə Ermənistanda sovet hökuməti quruldu və Sovet hökuməti də ateist bir hökumət olduğu üçün onların bərpasına icazə vermədi, ən böyük itkimiz də orada oldu.

Mənim doğulub-böyüdüyüm Urud kəndində məscid, mədrəsə, orta əsr Alban qəbiristanlığı vardı. Orada yüzdən çox müxtəlif sənduqələr və qoç abidələr, qəbir daşları mövcud idi. Üstündə əski Azərbaycan əlifbası ilə, təmiz Azərbaycan türkcəsində yazılar öz əksini tapmışdı. Onları da dağıdıb, məhv ediblər. Yəni bütün bunlar hamısı vandallıq nümunəsidir. Amma eyni zamanda bunlara cavab vermək lazımdır. Yenə deyirəm, bizim Ermənistana, Qərbi Azərbaycandakı ata-baba yurdlarımıza qayıdışımız təmin olunmalıdır. Bunun da geci və tezi var. Ermənistan hökuməti, Ermənistan cəmiyyəti bu münasibətlərin qurulmasına və bərpa olunmasına nə qədər tez reaksiya verər və tez imkan yaradarsa, bu, onların özləri üçün rahat olar.

- Musa müəllim, bu gün artıq əzəli və əbədi sakinləri Qarabağa və Şərqi Zəngəzura qayıdıb və bu proses davam edir. Öz dədə-baba yurduna qayıdan hər bir vətəndaşın üzündə sözlə ifadə olunmayacaq sevinc öz əksini tapıb. Qarabağ zəfərindən sonra hər bir azərbaycanlıda bir gün Qərbi Azərbaycana da qayıdacağımızla bağlı böyük bir əminlik yaranıb. Sizcə, dogma yurda qayıtmaq necə hissdir?

- Mən 2006-cı ildə Qərbi Azərbaycana  getmişdim, kəndimizə kimi getdim. Əkin yerlərimizi, bağlarımızı gəzdim, tamamilə dağıdılıb, tar-mar olunub. Nə bir əkin var, nə bağ becərən var, nə bostan var. Bir zamanlar məhsuldar olan torpaqlarımız indi boş qalıb. Örüş yerlərini və bağları İrana icarəyə verirlər ki, gəlin burada mal-heyvan saxlayın. Amma bizim camaat orada olan vaxt Ermənistan iqtisadiyyatının, xüsusilə Ermənistanın aqrar iqtisadiyyatının 80 faizi azərbaycanlıların hesabına həyata keçirilirdi. Buna görə biz orada olanda bolluq da yaranacaqdır, bərəkət də olacaqdır. Yəni dünyada bir-birinə əbədi düşmən olan xalqlar yoxdur.

Amma bu düşmənçiliyin aradan qalxması üçün birinci növbədə pozulmuş ədalət bərpa olunmalıdır. Pozulmuş ədalətin birini 44 günlük Vətən müharibəsində bərpa elədik, torpaqlarımızı işğaldan azad etdik. Bu gün keçmiş məcburi köçkün bacı-qardaşlarımız öz doğma yurdlarına qayıdırlar. İkinci pozulmuş ədalət isə Qərbi Azərbaycandan azərbaycanlıların deportasiyasıdır. Onlar etnik təmizləməyə məruz qalıblar və geri qayıtmalıdırlar. Bundan sonra isə ermənilərlə sülh müqaviləsi də ola biləcək və münasibətlər də bərpa olunacaqdır. İndi içimizdə bir acıq, kin, nifrət və eyni zamanda ağrı, şəhidlərimizin və qazilərimizin acısı  var. Amma buna baxmayaraq bütövlükdə xalqlar bir-birinə heç vaxt düşmən ola bilməzlər. Bu mümkün də deyil. Ona görə gələcək üçün, məsələn, 50-100 il üçün indidən sağlam platformalar formalaşdırılmalıdır və bu da platformada iki xalqın bir-birinə etimadı əsas bünövrə daşı olmalıdır. 

- Musa müəllim, bir qədər də dövlətimizin sosial siyasətindən danışaq. Azərbaycanda son illərdə həyata keçirilən sosial islahatlar haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Ümumiyyətlə, cənab Prezident İlham Əliyev dəfələrlə bunu bəyan edib ki, Azərbaycan bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedən sosial bir dövlətdir. Sosial dövlət nə deməkdir? Sosial dövlət o o deməkdir ki, cəmiyyətin bütün fərdlərinin qayğısına dövlət qalır və onların sosial ehtiyaclarını dövlət ödəyir. Bir qismini aktiv sosial müdafiə tədbirləri vasitəsilə, bir qisminin isə passiv sosial müdafiə tədbirləri ilə. Aktiv sosial müdafiə tədbirləri nədir? Biznesin inkişafına dəstək, özəl sektora dəstək vermək, vergi və sosial güzəştlər tətbiq etmək, yeni iş yerləri yaratmaq, yeni peşələr yaratmaq. Bu sahədə də insanlar öz məşğulluğunu təmin edirlər, özəl sektorda öz bizneslərini yaradırlar və yaxud da ki, özünəməşğulluq tədbirlərinə cəlb olunurlar, yaxud da ki, hər hansı bir sahədə mütəxəssis kimi yetişirlər və istər özəl sektorda, istər dövlət sektorunda, istər ölkə xaricində çalışırlar, işləyirlər və öz sosial ehtiyaclarını ödəyirlər.

Passiv müdafiə tədbiri o insanlar üçün göstərilir ki, onların aktiv sosial müdafiə imkanları yoxdur. Yəni bu insanlar ya yaşlarına görə, ya xəstəliklərinə görə, ya hər hansı bir problem və ehtiyaclarına görə öz məşğulluqlarını təmin edə bilmirlər və onların dövlətin dəstəyinə ehtiyac var. Bunlar kimlərdir? Bunlar şəhid ailələri, qazilər, əlilliyi olan şəxslər, pensiyaçılar, valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar, ailə başçısını itirmiş ailələrdir və bunların sosial müdafiəsi birbaşa dövlətin təminatı ilə bağlıdır və bu istiqamətdə Azərbaycanda xeyli işlər görülür. Bunlar hələ Ulu Öndər Heydər Əliyevin prezidentliyi dövründə dövlətimizin diqqət mərkəzində olan məsələlər olub. Çünki o vaxt mən Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyində işləyirdim və Ümummilli Liderin bu məsələyə nə qədər böyük diqqət göstərdiyini görürdüm.

Baxmayaraq ki, həmin zaman ölkəmiz iqtisadi cəhətdən o qədər də inkişaf etməmişdi, bir sıra problemlər mövcud idi, bir milyona qədər məcburi köçkünlərimiz çadırlarda, vaqon evlərdə, qazmalarda yaşayırdı. İqtisadiyyat demək olar ki, bərqərar olmamışdı, iqtisadi tənəzzül vardı, manat inflyasiyaya gedirdi, devalvasiya və s. meydana gəlirdi.

- Son illər bir neçə sosial paket icra olunub və ümumilikdə, bu paketlər milyonlarla insanı əhatə edib.

- Bəli, Cənab Prezident İlham Əliyevin hakimiyyəti dövründə ardıcıl olaraq islahatlar həyata keçirilir. Siyasi, hüquqi islahatlar, sonra iqtisadi islahatlar və ən axırda isə həmişə sosial islahatlar həyata keçirilir. Çünki ölkənin siyasi, hüquqi, iqtisadi bazası formalaşır və onun üzərində sosial islahatlar həyata keçirilir. 2018-ci ildən başlayaraq isə Azərbaycanda dərin sosial islahatlar həyata keçirilir və artıq beşinci sosial islahatlar zərfi qəbul olunub. Bu zərflərin qəbul olunması nəticəsində hər il təxminən 8 milyard manat dövlət büdcəsinə əlavə vəsait ayrılır, 4 milyondan çox insanımız bu islahatlardan bəhrələnir. Sonuncu islahat da bu il başladı. Cənab Prezidentin ötən il dekabrın 23-də “Əhalinin sosial rifahının yaxşılaşdırılması sahəsində tədbirlərin davam etdirilməsi haqqında” sərəncamı oldu. Həmin sərəncamla minimum əmək haqqı 16 faiz artırılaraq, 340 manatdan 400 manata çatdırıldı, minimum pensiya 14,3 faiz artırıldı və təxminən 280 manatdan 320 manata qaldırıldı və dövlət büdcəsinə malik bir çox təşkilatlarda çalışan insanların əmək haqları artdı. Onu da deyim ki, minimum əməkhaqqının artması istər dövlət, istər büdcə sektorunda çalışan insanların hamısına şamil olundu və təxminən bu islahatlar nəticəsində bizim 700 min soydaşımızın əmək haqqı artırıldı və bir milyona yaxın da pensiyaçılarımızın pensiyalarına təsir etdi. Digər tərəfdən ötən il ölkədə orta aylıq əməkhaqqının təxminən 8,1 faiz artımı imkan verdi ki, bu il pensiyaların sığorta hissəsində 8,1 faiz artım olsun.

- Müavinət və təqaüdlərin də artırılması gözlənilirmi?

- Bəli, cənab Prezident həmin sərəncamı imzalayarkən hökumətə tapşırıq verib ki, üç ay müddətində təqaüdlərin və müavinətlərin artırılması ilə bağlı imkanları araşdırsınlar və öz təkliflərini Prezidentə təqdim etsinlər. Üç ay müddəti bitib, yəqin ki, yaxın vaxtlarda biz təqaüdlərin və müavinətlərin artırılması ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsinin şahidi olacağıq. Pensiyalar son illərdə təxminən 2,5 dəfəyə qədər, əmək haqqları təxminən 2 dəfəyə qədər artıb. Minimum əməkhaqqı 2,7 dəfə artıb. Yəni, rəqəmlərlə söyləsək, sözlərimiz çoxdur.

- Aktiv sosial müdafiə tədbirləri ilə bağlı vəziyyət nə yerdədir?

- Bütün bunlarla yanaşı, ölkədə aktiv sosial müdafiə tədbirləri də davam edir. Nədir aktiv sosial müdafiə tədbirləri? Əhalinin məşğulluğunun təmin olunması çox ciddi bir məsələdir, yəni məşğulluğu təmin olunmayan insan həmişə yoxsul insandır. O insan heç vaxt sosial cəhətdən müdafiə oluna bilmir və məşğulluğun təmin olunması ilə əlaqədar hər il ölkədə təxminən 100 minə yaxın yeni iş yerləri yaradır. Bununla yanaşı olaraq Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin çox uğurlu bir layihəsi var. Bu layihə artıq 7-8 ildir ki, fəaliyyət göstərir: özünüməşğulluq proqramı və bu proqram çərçivəsində indiyə qədər 100 min nəfər və yaxud da 100 min ailə yararlanıb. Bu layihə də davam edir.

- İş yerlərindən söz düşmüşkən, bu gün Qarabağ və Şərqi Zəngəzur da yenidənqurma və bərpa işləri ilə əlaqədar böyük işçi qüvvəsi potensialına malikdir. Elə deyilmi?

- Şərqi Zəngəzurun və Qarabağın yenidən qurulması ilə əlaqədar olaraq orada həm də iş yerləri açılır və oradakı insanlarımızın sosial müdafiəsinin təmin olunması üçün qanunvericiliyə də dəyişiklik oldu. Oraya işləməyə gedən, yaxud orada yaşamağa gedən insanlar üçün vergi güzəştləri, sığorta güzəştləri tətbiq olundu, sonra təqaüd və məzuniyyət güzəştləri təqdim olundu, onlara birinci növbədə ucuz, uyğun şərtlərlə kreditlərin verilməsi məsələsi öz həllini tapdı. Bu ildən dövlət büdcəsinə artıq Qarabağdan və Şərqi Zəngəzurdan da mədaxillər olmuşdur. Bu bizi sevindirir ki, artıq oradan ildən-ilə büdcəmizə artan vəsaitin daxil olmasını görəcəyik. Amma eyni zamanda çox təəssüf olsun ki, dünyada maliyyə və iqtisadi böhran, müharibələr davam edir və müharibələrin davam etdiyi bir halda insanlar o qədər də rahat şəkildə öz iqtisadi və sosial həyatlarını qura bilmirlər.

Həmçinin Ermənistanla sülh müqaviləsinin olmaması və Ermənistanın sürətlə silahlanması məcbur edir ki, dövlət büdcəmizin xeyli hissəsini müdafiə qüdrətimizin artırılmasına, ordumuzun maddi-texniki bazasının gücləndirilməsinə, yeni müasir silahların alınmasına yönəldək. Bu da çox vacib məsələdir. Təbii ki, bir gün sülh müqaviləsi imzalanacaq və həmin xərclərin böyük hissəsi də sosial sahəyə, insanların sosial rifahına yönəldiləcək.

- Pensiyaların artımı ilə bağlı yeni qaydalar qəbul edildi. Bu qaydaların əhəmiyyəti nədən ibarətdir?

- Bu, mütərəqqi bir addımdır. Yəni bu addımın müsbət tərəfləri odur ki, hərbçilərin, məhkəmə hakimlərinin, prokurorların, seçkili orqanlarda çalışanların, deputatların, Konstitusiya Məhkəməsinin hakimlərinin, Ombudsmanın pensiyaları da ümumi vətəndaşlarımızın pensiyaları kimi artır. Bu, birinci növbədə bizim pensiya təminatı sistemində tam sığorta prinsiplərinin tətbiq olunmasına şərait yaradır. Digər tərəfdən, sosial ədalət şəraiti yaradır, yəni pensiya artırsa, hamınınkı artmalıdır. Pensiya islahatları davam edir.

- Güzəştli şərtlərlə yaşa görə pensiya ilə bağlı da hansısa dəyişiklik olub?

- Bu günlərdə “Əmək pensiyaarı haqqında” Qanununa dəyişiklik edildi və dəyişikliyə əsasən, uşaqlara görə güzəştli şərtlərlə yaşa görə əmək pensiyası olan şəxslərin erkən pensiyası üçün 5 il ərzində ödənilən məbləği (8-ci maddə), bundan başqa, liliputların və fizioloji mütənasibliyi pozulmuş cırtdanboy şəxslərin erkən pensiyası üçün 20 il ərzində ödənilən məbləği (9.2-ci maddə), həmçinin orqanizmin funksiyalarının 81-100 faiz pozulmasına görə və ya 18 yaşınadək əlilliyi müəyyən edilmiş şəxsə, habelə ahıllara (yaşı 70-ə çatmış şəxslərə) qulluq dövrünün sığorta stajına daxil edilməsi ilə əlaqədar güzəştlərin qazanılmış pensiya kapitalına əsasən formalaşan məbləği üzrə əmək pensiyası ödənişinin maliyyə mənbəyi kimi dövlət büdcəsi müəyyən olunaraq, tətbiqi 2025-ci il yanvarın 1-dən nəzərdə tutulur. Əsas niyyətimiz məqsədimiz ondan ibarətdir ki, bütün vasitələrdən istifadə edib, vətəndaşlarımızın pensiya təminatını daha da yaxşılaşdıraq.

- Bəs pensiyalar nəyə əsasən artırılır?

- Pensiyaların artımı bütün hallarda inflyasiyadan üstün olmalıdır. Bu, bütün hallarda bazardakı xüsusən çox işlənən malların və ərzaq mallarının qiymətinin artımından üstün olmalıdır. Eyni zamanda, pensiya təminatında heç bir əngəl olmamalıdır. Artıq neçə illərdir ki, pensiyaların proaktiv qaydada müəyyənləşdirilməsi, təyin olunması həyata keçirilir. Əvvəlki illərdə pensiyaya çıxmaqdan ötrü insanlar altı ay qabaqdan sənədləri toplamağa başlayırdılar. Hər arayış da bir idarədə olurdu və dəfələr o sənədlərin dalınca getmək əlavə vaxt itkisi idi. Bəzən müxtəlif problemlər də yaranırdı. İndi bu problemlər yoxdur, tam elektron sistem qurulub, tamamilə müasirləşib və pensiya yaşı çatan günü həmin vətəndaşımıza telefonuna bir SMS gəlir. Mesaj gəlir ki, sizi təbrik edirik, sizə filan qədər pensiya təyin olundu.

Bu ilin yanvar ayında da pensiyaların artımı baş verdi. Heç kəs bir dənə kağız götürüb bir yerə getmədi, heç kimə müraciət etmədi ki, mənim pensiyam artsın. Bütün proses elektron formada həyata keçdi. Yəni bütün bunlar hamısı vətəndaşlarımızın rifah halının yaxşılaşdırılması, onların rahatlığının və pensiya təminatına əlçatanlığının asanlaşması üçün görülən tədbirlərdir və bu tədbirlər bundan sonra da davam edəcək. Xüsusilə bu istiqamətdə hörmətli Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə və onun ideyasının məhsulu olan DOST mərkəzlərinin fəaliyyətini qeyd etmək istəyirəm. İndiyə qədər DOST mərkəzlərinə 150-dən çox xidmətin göstərilməsi üçün 3 milyondan çox vətəndaşımız müraciət edib. Bunların məmmunluq indeksi 98 faizdir.

- Bu yaxınlarda çoxuşaqlı ailələrə dair meyarın dəyişdirilməsi təklif olundu. Bu meyar hazırda necədir və hansı dəyişikliyin olması gözlənilir?

- Azərbaycanda beş və daha çox uşağı olan ailələr çoxuşaqlı ailə sayılır və beş uşağı olan analar artıq beş il tez pensiyaya çıxmaq hüququna malikdir. Altı və daha çox olan ailələrə isə hər uşağa görə 105 manat əlavə müavinət verilir.

- Bəs Azərbaycandakı demoqrafik vəziyyəti necə dəyərləndirirsiniz?

- Düşünürəm ki, artıq bütün dünyada, o cümlədən Azərbaycanda da demoqrafik artım səngimək üzrədir. Bəzi ölkələrdə artıq demoqrafik artım yoxdur. Əgər 10 il bundan qabaq ölkəmizdə hər il 150-160 min uşaq doğulurdusa, indi onların sayı 105-110 min arasında dəyişir. Yəni, 50 min azalıb. Əvvəlki illərdə doğum-ölüm nisbəti hər il 100 min nəfər doğumun xeyrinə idisə, yəni əhalimiz hər il 100 min nəfər artırdısa, deməli, gənc əhali artırdısa, indi bu rəqəm təxminən 60 minə enib və getdikcə də bu meyil davam edir. Əgər bu templə davam etsə, 2035-ci ildə Azərbaycanda ciddi demoqrafik gərginlik yarana bilər və ondan sonrakı dövrdə isə əhalinin qocalması və bundan sonra depopulyasiya gedə bilər.

- Depopulyasiya nədir?

- Depopulyasiya ölənlərin sayının doğulanların sayından çox olmasıdır. Hazırda Avropanın bir çox ölkələrində, Rusiyada, postsovet ölkələrinin bəzilərində bu proses gedir və bu, olduqca ciddi iqtisadi, sosial və humanitar problemlər yaradan bir məsələdir. Bunu önləməkdən ötrü hesab edirik ki, bir dövlət proqramı qəbul olunmalıdır və dövlət proqramında da qəbul olunan şərtlərdən və yaxud da müddəalardan biri uşaqların doğulmasının stimullaşdırılması və maddi həvəsləndirici addımlar ola bilər. Bu, birdəfəlik ana kapitalı kimi də ola bilər, hər doğulan uşağa görə müavinətin artırılması ola bilər, müəyyən yaşa qədər hər uşağa müavinət təyin oluna bilər. Hansı variant seçilə bilər, hansı məbləğ seçilər bilər, bunu indidən söyləmək tezdir və hesab edirəm ki, bu, həm də bir qədər məsuliyyət tələb edən məsələdir. Bunun hamısını ölçüb-biçmək lazımdır. Bunlar hamısı maddiyyata, ölkənin iqtisadi vəziyyətinə, sosial müdafiə fondunun durumuna bağlıdır. Amma bu reallıqlar da var ki, biz demoqrafik tənzimləmə məsələsini daimi olaraq izləməli və bu məsələnin düzgün istiqamətdə getməsi üçün də lazımi zəruri addımlar atmalıyıq.

- Bu məsələ Milli Məclisdə qaldırılıbmı?

- Komitə iclasında bu fikirlər səsləndirilib. Mən də o fikirləri bölüşürəm ki, hökumətin artıq demoqrafik inkişafla bağlı bir proqram qəbul etməsi üçün düşünməsi lazımdır. Çünki proqramın qəbulu, işlənməsi üçün 1-2 il vaxt lazım olar və proqram ən azı 10 il müddətinə nəzərdə tutulmalıdır. Həm maliyyə təminatı, həm də digər görüləcək işlər də nəzərdə tutulmalıdır və bu çərçivədə uşaqlar üçün müavinətlər nəzərdə tutula bilər və həyata keçirilə bilər.

- Dünyada uşaq müavinəti ilə bağlı təcrübə necədir?

- Ümumiyyətlə, dünyada uşaq müavinətlərinin verilməsinin iki prinsipi var. Birinci prinsip odur ki, dövlət ailədə doğulan uşaqların sosial təminatına, sosial müdafiəsinə öz dəstəyini verir. Bu, Azərbaycanda öz həllini tapıbdır. Necə tapıb? Biz ünvanlı sosial yardım müəyyənləşdiririk, yəni ehtiyacı olan ailələrin uşaqlarına, hərbi xidmətdə olanların uşaqlarına, əlil uşaqlara, valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlara ünvanlı şəkildə bu müavinətlər verilir. Bundan əlavə, aztəminatlı ailələrə, yəni ünvanlı yardım alanların uşaqlarına müavinət verilir. Övladlığa götürülən uşaqlara müavinətlər verilir. Yəni 13 istiqamətdə uşaqlarla bağlı müavinətlər verilir. İkinci prinsip isə odur ki, demoqrafik gərginliyin aşağı salınması və uşaqların doğulmasının stimullaşdırılması məqsədilə müavinət verilir. Bu da o ölkələrdə tənzim olunur ki, orada uşaqların doğulma sayı artıq ölüm sayına bərabərləşir və yaxud ölüm artır. Düşünürəm biz bu sayı gözləməli deyilik. Məncə, proqram indidən də tutula bilər və bu işlər də hökumətin diqqət mərkəzində olmalıdır.

- Musa müəllim, sizcə bu azalmanın səbəbi nədir?

- Bu azalma təkcə sosial vəziyyətlə bağlı deyil. Sosial vəziyyət burada faktorlardan biridir. Azərbaycanda uşaq sayının azalması, doğum sayının azalmasında iki əsas faktoru görürəm. Birincisi, boşanma hallarıdır ki, bu da artıq gəlib 50 faizə çatıb. Hansı ki, 10 il qabaq bu rəqəm 15 faiz idi. Yəni bir il ərzində evlənənlərin təxminən 50 faizi boşanır. İkinci səbəb isə selektiv abortlardır. Çox vaxt görürsən ki, ikinci uşağın mütləq oğlan olmasını arzulayırlar və doğulan ikinci uşaq qız uşağıdırsa, bunu selektiv abort etdirirlər və bu proses artıq 20 ildir davam edir. Yəni 20 il bundan qabaq öldürülən uşaq, yəni abort edilən qız uşağı bu gün ana olmalı idi. Amma bu gün o yoxdur. Ona görə də baxırsan ki, toyların da sayı azalıbdır və eyni zamanda selektiv abortlar da ciddi bir məsələdir.

Uşaq sayının azalması ilə əlaqədar digər bir məsələ şübhəsiz ki, mədəniyyət və sosial rifahın səviyyəsinin artması ilə bağlıdır. O ölkələrdə uşaq dünyaya  az gəlir ki, valideynlər daha çox sərbəst vaxt istəyirlər, daha çox öz mədəni, sosial həyatını qurmuş insanlardır. Gec evlənirlər. Artıq bizdə də evlənmənin orta yaşı 30 yaşa gəlib çatıb. İnsanlar gec evlənirlər, bir və ya iki uşaq dünyaya gətirəndən sonra da istəmirlər, deyirlər ki, biz öz həyatımızı yaşamaq istəyirik. Bu, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün xarakterikdir. Amma Hindistan üçün xarakter deyil, Pakistan üçün xarakterik deyil, Afrika dövlətləri üçün deyil, başqa uşaq doğumu çox olan ölkələr üçün xarakterik deyil.

- Bəs uşaq doğum tempi hansı ölkələrdə yüksək və aşağıdır?

- Bu, yoxsul ölkələrdə, misal üçün Afrika ölkələrində yüksəkdir. Doğum tempi ən aşağı ölkələrə gəlincə isə, burada Norveç, İslandiya, Finlandiya, yəni daha çox sosial rifahı olan ölkələri göstərmək olar. Bu mənada digər bir səbəb də buna bağlıdır. Amma bütün bu səbəblər hamısı öz yerində, dövlət öz proqramlarını görməlidir. Onu da deyim ki, bəzən uşaq pulu verilərsə, uşaqların sayının artacağını düşünənlər var. Bu, həll yolu deyil. Avropa bu yolu keçdi, artmadı. Rusiya bu yolu illərdir keçir, nə qədər böyük vəsait xərcləyib, amma demək olar ki, artım yoxdur. Gəlin Avropaya baxaq, Avropa işçi qüvvəsini haradan gətir? Pakistandan, Hindistandan. Onların hesabına əmək qabiliyyətli əhalinin sayını tənzimləyə bilirlər. Amma biz oradan gətirəsi deyilik, elə öz potensialımızdan səmərəli istifadə edə bilərik.

 

Elçin Mehdiyev

 

Qeyd: material Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin (MEDİA) maliyyə dəstəyi ilə “ictimai və dövlət maraqlarının müdafiəsi” istiqaməti üzrə hazırlanıb.